Źródła stresu psychologicznego

Badania prowadzone nad stresem i jego wpływem na organizm dowodzą, iż przewlekły stres ma niewątpliwie istotny wpływ na zmiany immunologiczne, co z kolei powoduje zmniejszenie produkcji limfocytów we krwi obniżając tym samym odporność organizmu na stany zapalne, zwiększając jego podatność na inne choroby także somatyczne. Z biologicznego punktu widzenia chroniczny stres przyczynia się do wzrostu glikokortykoidów oraz obniżenia aktywności szlaków dopamino- serotoninergicznych będąc także jednym ze źródeł depresji. Inne badania dowodzą także, iż permanentny stres może powodować zmniejszenie całościowej objętości hipokampa, co z kolei może sprzyjać zaburzeniom pamięci epizodycznej, zaburzeniom przetwarzania danych z pamięci epizodycznej w semantyczną, zaburzeniom uczenia się, rozpoznawania zjawisk nowych.

Przyczyną stresu są czynniki bezpośrednio powodujące stres- tzw. stresory. Do najsłabszych należą czynniki dnia codziennego, określane mianem uciążliwości dnia codziennego. Są to czynniki przytrafiające się wszystkim (np. spóźnienia, presja czasu, drobne nieporozumienia), choć niektórym osobom przytrafiają się one niezwykle często, częściej niż innym. W tym miejscu należy też wspomnieć o jednym z najbardziej znanych ujęć stresorów, pewnego rodzaju klasyfikacji tj. koncepcji wydarzeń życiowych Holmesa i Rahea. Na czele skali znajduje się śmierć współmałżonka, kolejno rozwód, separacja, kara więzienia, zawarcie związku małżeńskiego itp. Stresory określane mianem najsilniejszych to wydarzenia ekstremalne lub traumatyczne jak np. klęski żywiołowe, konflikty zbrojne. Charakterystyczne dla nich jest to, iż dotykają one najczęściej całej społeczności.

Źródłem stresu są także czynniki psychologiczne. Wyróżnia się cztery najbardziej charakterystyczne będące psychologicznymi źródłami stresu: zakłócenia, deprywacja, przeciążenie, zagrożenie.

Zakłócenia zmuszają jednostkę do dodatkowego wysiłku, mogą to być jakieś braki przedmiotowe bądź podmiotowe, które nie pozwalają człowiekowi utrzymywać stałej, jednolitej wydajności w pracy.

Czynniki zakłócające możemy podzielić na naturalne- jak klimat, otoczenie, środowisko życia i pracy człowieka, hałas, warunki sanitarne, mikroklimat otoczenia, warunki i charakter pracy. Drugą grupę stanowią już bardziej indywidualne posiadane przez jednostkę cechy jak wykształcenie, zawód, wykonywane zajęcia w pracy- dotyczy to także wykonywania przez człowieka zajęć, do których jest należycie przygotowany. Trzecia, ostatnią grupę stanowią czynniki osobowościowe- dotyczą zarówno składowych fizycznych jak i specyficznych cech osobowościowych.

Do najczęściej wymienianych czynników zakłócających należą:

• sytuacje konfliktowe- w jej wyniku człowiek staje przed koniecznością wyboru pomiędzy dwoma, jednakowo atrakcyjnymi i subiektywnie ważnymi alternatywami, dodatkowo stresujące jest to, iż nie wie jakie będą konsekwencje jej wyboru, nie wie czy osiągnie to, co zamierzał;
• niespodziewane wyniki działania- mamy z nimi do czynienia, wówczas, gdy wynik danego działania jest zgoła odmienny od zamierzonego i pożądanego;
• sytuacje deficytu czasu i informacji- są to zdarzenia podczas, których osoba musi podjąć określoną decyzję bądź działania mimo deficytu wiadomości z uwagi na ograniczenie czasowe jakie jej towarzysz np. udzielenie pierwszej pomocy ofierze wypadku;
• sytuacje nieokreśloności- mają miejsce wówczas, gdy człowiek nieprawidłowo ocenia napływające do niej sygnały awaryjne i stosuje tę ocenę w swoich działaniach.

Kolejny źródłem stresu psychologicznego jest deprywacja, czyli utrudnienie zaspokojenia potrzeb.

Samo pojęcie deprywacji doczekało się licznych klasyfikacji i określeń w oparciu o literaturę i badania naukowe. Mówiąc o deprywacji w kontekście psychofizjologicznym już Hebb zwracał uwagę na to, że każde zjawisko działa na człowieka w podwójny sposób. Z jednej strony to jest ogólna aktywacja (znaczenie niespecyficzne), z drugiej zaś każdy z bodźców ma określone znaczenie (ujęcie specyficzne). Co za tym idzie zarówno brak dopływu jakiegoś stymulatora jak i zmiana jego natężenia powodują odczuwanie stresu. Na podstawie takiej analizy wyodrębniono następujące rodzaje deprywacji:

• sensoryczna- wiąże się z ograniczeniem dopływu wszystkich bądź jednego charakterystycznego bodźca;
• percepcyjna- polega nie tyle na ograniczeniu dopływu samych bodźców, co na możliwości ich rozróżniania, które to z kolei powoduje zniekształcenie orientacji w otoczeniu;
• socjalna- jest to oddzielenie człowieka od naturalnych warunków jego funkcjonowania, zarówno od społeczeństwa jak i dotychczas posiadanych dóbr;
• uwięzienie- w tej formie deprywacji pojawiający się stres jest formą kary za wykonywane działanie;

Opisując deprywację należy wymienić jej kilka podstawowych źródeł. I tak naturalne sytuacje deprywacji to:

• samotność- jej barierą mogą być fizyczne, ale też psychiczne przeszkody. Z jednej strony jest to świadome odgrodzenie się od innych, z drugiej przymus np. emigracja, bariera językowa;
• środowisko wychowawcze- najczęściej wymienia się tu żłobki, domy dziecka, placówki wychowawcze, deprywacją jest tu niezaspokajanie potrzeb rozwojowych a także brak okazywania uczuć;
• szpital- niezależnie od przyczyny pobyt w placówce dostarcza stresu i deprywacji bardzo wielu potrzeb zarówno fizycznych jak i psychicznych, dodatkowo widok innych osób, których potrzeby są równie deprawowane wzmaga ten stan.

Przez zjawisko przeciążenia jako źródło stresu rozumiemy taką sytuację, w której ktoś wykonuje określone zadania na granicy możliwości psychicznych i fizycznych organizmu.

Przeciążenie nazywane jest też obciążeniem nadmiernym, choć znaczeniowo od pojęcia obciążenie jest odróżniane. Zatem w psychologii obciążenie traktujemy jako sytuację, w której człowiek ma wiele obowiązków i zadań do wykonania w określonym czasie, nie prowadzi to jednak do zaburzeń jego funkcjonowania. Przy przeciążeniu jest inaczej, gdyż wywołuje ono widoczne zmiany w psychicznym, motorycznym, umysłowym działaniu i funkcjonowaniu człowieka. Odmianą przeciążenia jest dyskomfort, kiedy to człowiek musi podejmować aktywność w niekorzystnych warunkach środowiska.

Opisując zjawisko przeciążenia należy wspomnieć także o medycznej koncepcji „stresowych zdarzeń życiowych”. Zakłada ona, że nagromadzone w dniu codziennym obciążenia sumują się przez co prowadzą do obniżenia jakości funkcjonowania organizmu i są bezpośrednią przyczyną wypadków i chorób cywilizacyjnych.

Zagrożeniem nazywamy sytuację, w której następuje ryzyko utraty wartości cenionej. Zagrożenie może dotyczyć konkretnych materialnych aspektów, ale też dóbr moralnych. Liczba zagrożeń jest niemożliwa do zdefiniowania, gdyż jest ich dużo i są one niezwykle subiektywne.

Zagrożenia możemy podzielić na fizyczne, które wiążą się bezpośrednio z utratą zdrowia lub życia jak i społeczne np. odpowiedzialność za inne osoby. W istocie zjawiska najciekawsze jest to, że zagrożenie nie musi być realne, może być również antycypowane i co ważne często antycypacja zagrożenia jest dużo silniejsza niż jego realny wymiar. Dzieje się tak, ponieważ jak już zostało wspomniane definicja zagrożenia jest subiektywnie postrzegana i ma równie duży wpływ na jego odczuwanie co cechy osobowości.

Drugim, odgrywającym istotną rolę czynnikiem zagrożenia jest zagrożenie psychospołeczne, związane z wypełnianiem wielu ról społecznych. W obecnych warunkach życia człowiek poddawany jest nieustającej ocenie, nie tylko związanej z osiągnięciami naukowymi, ale w ogólnym funkcjonowaniu społecznym jest wciąż narażony na oceniające opinie środowiska. Są to wbrew pozorom duże źródła stresorów związane z poczuciem własnego „ja”, jak i naruszeniem osobistych wartości.

Bibliografia:
1. Butcher J. N. Mineka S., Hooley J. M. „Abnormal Psychology”, Fourteent Edition, Pearson International Edition
2. Heszen I. „Psychologia stresu”, wyd. PWN, Warszawa 2013
3. Ogińska- Bulik N., Juczyński Z. „Osobowość, stres a zdrowie”, wyd. Difin, Warszawa 2008
4. Strelau J. „Osobowość a ekstremalny stres”, GWP, Gdańsk 2004
5. Terelak J. „Człowiek i stres”, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz- Warszawa 2008
6. Terelak J. „Psychologia stresu”, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2008