Wstęp do starości…
Historia odnosząca się do kształtowania demografii na świecie pokazuje, iż starzenie się jako proces stało się powszechne niejako dopiero w poprzednim stuleciu. Nie jest zaskoczeniem fakt, iż w czasach prehistorycznych odnotowane przypadki wieku starczego uznawane były za fenomen, ale nawet do XVII w tylko niecały 1% ludności przekraczał 65 rok życia. W wieku XIX wskaźnik ten wzrósł do niemal 4%. W początkach XXI w szacunkowa liczba osób starszych w Wielkiej Brytanii wynosiła 18%, z jednoczesną prognozą ok. 23% w roku 2040. Według Newsweek’a w 2010 roku udział osób powyżej 60 roku życia w polskim społeczeństwie był bliski 20% i stale wzrasta. Dla społeczeństw zindustrializowanych przewiduje się, iż ok. 70% populacji osiągnie wiek życia powyżej 60 lat, zaś 30%-40% osiągnie wiek ponad 80 lat. Na podstawie tych danych oraz prognoz przewidujących stały wzrost zarówno długości życia jak i liczy osób dożywających starości, współczesne społeczeństwo określa się mianem prostokątnego (czyli w każdej grupie wiekowej mamy podobną liczbę ludności). Dla porównania na początku XX w. społeczeństwo określane było mianem piramidowego (histogram obrazujący strukturę społeczeństwa przypominał piramidę, gdzie największa liczę ludności stanowiły osoby do 20 roku życia). W ogólnym pojęciu zatem uznaje się, że społeczeństwo dożywa coraz dłuższego wieku, jednak nie bez konsekwencji. Z badań prowadzonych przez Wilkins i Adams jasno wynika, że dla starszych dorosłych okres ich starości sprowadza się w większości do cierpienia fizycznego i psychicznego związanego z licznymi dolegliwościami (3/4 badanych). (Stuart- Hamilton, 2006)
Odwołując się do prognoz i danych statystycznych należy także sprecyzować pojęcie starości oraz starzenia się. Mianem pierwszej definicji określa się ostatnią fazę życia i rozwoju człowieka, która następuje po średniej dorosłości. Jako wiekowy początek tej fazy mianuje się wiek 65 lat. (Bakiera, Steller, 2011)
Według Staś- Romanowskiej wyróżniamy trzy konkretne kryteria starości: (Bakier, Steller, 2011)
biologiczne- dotyczące zmian w sferze organizmu takich jak przewaga procesów katabolicznych, obniżenie sprawności fizycznej i umysłowej, współwystępowanie wielu dolegliwości u jednej osoby;
socjoekonomiczne- wynikają one z podporządkowania regulacjom instytucjonalnym np. przejście na emeryturę, zasiłek;
psychologiczne- dotyczą zmian w sferze funkcjonowania psychicznego, głównie postrzegany obraz własnej osoby.
Problematyka starości zatem dotyczy trzech wymiarów biologicznego, społecznego i psychicznego. W wymiarze psychologicznym jest to przejście przez stadium rozwojowe kryzys- integralność a rozpacz, które daje możliwość ukształtowania się tzw. mądrości życiowej.
Starzeniem określa się proces stopniowej utraty równowagi wewnątrz organizmu i powolne gromadzenie uszkodzeń wewnątrzkomórkowych. Proces ten obejmuje regres w obrębie struktury i funkcjonowania układów oraz określonych narządów. Najczęściej spotykane, podstawowe objawy procesu starzenia się w wymiarze biologicznym przejawiają się stopniową utratą wzroku, słuchu, wydłużania czasu reakcji, utraty masy mięśniowej i kostnej. W ujęciu psychologicznym proces starzenia się odnosi się przede wszystkim do procesu zmian w sferze osobowości, emocjonalności i duchowości. W tym ujęciu wg Staś- Romanowskiej psychospołeczny wymiar starości odnosi się do pojęcia straty jako utraty zdrowia, kondycji, możliwości fizycznych, utraty bliskich osób (tzw. umieralność otoczenia), utrata statusu ekonomicznego, niezależności, prestiżu, poczucie zbliżania się własnej śmierci. (Bakiera, Steller, 2011)
Analizując definicję starzenia się należy odwołać się także do szerszego podziału tego zjawiska. Może być ono definiowane jako procesy oddziałujące na daną osobę w wyniku procesów rozwojowych, wówczas dzielimy je na odległe efekty starzenia (np. ograniczenie ruchliwości w wyniku zaburzeń somatycznych z okresu dzieciństwa) oraz bliskie efekty starzenia (np. ograniczenie ruchliwości z powodu złamania kończyny w wyniku upadku na skutek niemożliwości utrzymania równowagi). Starzenie się też można definiować jako prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zjawiska. I tak wyróżniamy uniwersalne cechy starzenia się np. zmarszczki na twarzy jak i prawdopodobne, które mogą ale nie musza wystąpić w toku rozwoju procesu starzenia się jak np. artretyzm. Wreszcie też należy odwołać się do pojęcia pierwotnego i wtórnego starzenia się. W tym pierwszym mamy na myśli głównie objawy dotykające ciało- objawy organiczne, fizyczne, konstytucjonalne. Natomiast w drugim typie klasyfikujemy zmiany, które są charakterystyczne dla procesu starzenia się, ale nie występują zawsze. (Stuart- Hamilton, 2006)
Jak już wyżej wspomniano najczęściej stosowaną miarą wyznaczającą okres starości jest wiek chronologiczny. Wątpliwości poddano jednak korelację tego wskaźnika ze zmianami fizycznymi. Określenie człowieka jako „stary” dotyczy głównie jego wyglądu fizycznego pojawiające się zmarszczki, siwizna włosów. Ta samo jednak powiemy o osobach, które mimo wieku nie przejawiają określonych cech (są to tzw. osoby dobrze zakonserwowane) i mimo wieku chronologicznego nie przejawiają charakterystycznego fenotypu. Zjawisko to zostało nazwane agerazją. Wątpliwość budzi także określanie osób dotkniętych progerią lub zespołem Hutchinsona- Gilforda, gdzie osoba zaczyna starzeć się niezwykle wcześnie, mimo młodego wieku przejawia fizyczne cechy starości i umiera w okresie wczesnej adolescencji. Drugi wyznacznik stanowi wiek społeczny, czyli społeczne oczekiwania i postrzeganie osób starszych. Jeszcze w starożytnych wierzeniach uznawano, że długie życie jest nagrodą za odpowiednio dobre i pobożne zachowanie, stąd też narodził się przedpotopowy mit starzenia się i mit starzenia się z dalekiej północy, który zakładał, że istnieje tylko grupa wybranych dożywających sędziwego wieku. Współcześnie w zachodnich społeczeństwach zauważono ukształtowanie się odpowiednich oczekiwań wobec osób starszych, którzy to powinni charakteryzować się stateczną postawą oraz unikać zachowań, określanych jako niewłaściwe dla ich wieku. Ta klasyfikacja pozwoliła dalej wyodrębnić progowy wiek późnej dorosłości i starości, czyli 65 rok życia, ale także poszerzyć tę klasyfikację o podział na młodych starszych i starych starszych, gdzie Ci pierwsi plasują się między 60 a 75 rokiem życia, zaś Ci drudzy przekroczyli wiek 75 lat. (Stuart- Hamilton, 2006)
Należy też pamiętać, że okres późnej starości to czas przeżywany na wiele sposobów. Dlatego też wprowadzono podział na starzenie się pomyślne, optymalne i patologiczne. Pomyślny charakter starzenia najczęściej obejmuje długie życie, odpowiednie funkcjonowanie psychiczne i fizyczne, podejmowanie aktywności adekwatnych do wieku i umiejętność zaadaptowania się do nowych warunków życia. Starzenie się normalne określa proces przebiegający bez patologii, czyli przeciwny do ostatniego typu starzenia się, które wiąże się z gwałtownym pogorszeniem funkcjonowania psychicznego i fizycznego. (Trempała, 2011)
Najbardziej pożądanym typem starzenia się jest model starzenia optymalnego opracowany przez Baltes i Baltes, który zakłada, że właściwą i najlepszą dla człowieka formą starzenia się jest kształtowanie adekwatnych do warunków form adaptacji. Opiera się ona o mechanizmy selektywnej optymalizacji i kompensacji. Mechanizm selektywnej optymalizacji zakłada wybór obszarów funkcjonowania, w których zostanie utrzymany wysoki stopień sprawności przy jednoczesnej rezygnacji z równie sprawnego funkcjonowania w innych obszarach. Natomiast mechanizm kompensacji zakłada rozwój mechanizmów zastępujących lub wspomagających te funkcje, które uległy pogorszeniu. Ten sposób działania został nazwany Modelem Selektywnej Optymalizacji i Kompensacji. (Trempała, 2011).
Bibliografia:
1. L. Bakiera, Ż. Steller, „Leksykon psychologii rozwoju człowieka”, DIFIN, Warszawa 2011
2. I. Stuart- Hamilton „Psychologia starzenia się”, wyd. Zysk i s-ka, Poznań 2006
3. J. Trempała „Psychologia rozwoju człowieka”, PWN, Warszawa 2011